Historia

Menu lewe

Gmina Kruklanki – wprowadzenie do historii regionu

Obszar gminy Kruklanki był zamieszkany już w neolicie. Świadectwem są liczne toporki kamienne odnajdywane w takich miejscowościach jak: Boćwinka, Jeziorowskie, Kamienna Struga, Kruklanki, Sołtmany i Żywki[1]. W okolicy Kruklanek znaleziony został także inny ciekawy kamienny artefakt, który prawdopodobnie miał przedstawiać fallusa. Jego wykonanie świadczy o niezwykłych talentach rzeźbiarskich ludności prehistorycznej zamieszkującej w przeszłości obszar dzisiejszej gminy[2].
Niezwykle cennym stanowiskiem archeologicznym na terenie gminy Kruklanki jest osiedle obronne na Gęsiej Górze (205,5 m) koło Lipowa, które to miejsce było zasiedlone już w epoce brązu i trwało z przerwami po okres wędrówek ludów. W okresie wpływów rzymskich przypadających na pierwsze stulecia naszej ery mamy znaczny rozwój osadnictwa. Z tego czasu pochodzą znakomicie zachowane artefakty z cmentarzyska w Kruklankach i Jasieńcu. Wspomniane stanowiska były badane przez niemieckich archeologów na początku XX w. Znane są informacje na temat pochówków odkrywanych w innych miejscowościach, jak: Grądy Kruklaneckie, Kamienna Struga, a także w ostatnim czasie na obszarze Puszczy Boreckiej.
We wczesnym średniowieczu teren dzisiejszej gminy był zasiedlony przez pruskie plemię Galindów. Najciekawszym stanowiskiem z tego okresu jest domniemane miejsce kultu pogańskiego, które znajduje się w lesie przy jeziorze Kruklin. Do tej pory widać tam liczne duże głazy granitowe, które w przeszłości ułożone były w kamienne kręgi. Wśród nich można wyróżnić duży głaz z zagłębieniem w górnej części, tzw. „misą”, gdzie prawdopodobnie składano bóstwom ofiarę[3]. Po Prusach – dawnych mieszkańcach tej ziemi pozostały hydronimy (nazwy terenowe obiektów wodnych), jak: Babka, Gołdopiwo, Kruklin, Łękuk, Purwin czy Sapina[4].
Po podboju Prusów obszar ten należał do Zakonu krzyżackiego. Obszar dzisiejszych Kruklanek prawdopodobnie nie był w tym czasie stale zamieszkany. Należał on pod względem administracyjnym do zamku w Węgorzewie i komturii królewieckiej. W literaturze spotykamy się z informacją, że w 1479 r. w Krukach (Crucken) na wniosek prywatnej osoby Marcina z Leca wzniesiono kościół parafialny[5]. Część badaczy uważa, że miejscowością tą były Kruklanki. Jest to jednak informacja niepewna i nie mająca potwierdzenia w innych źródłach.
Rozwój akcji osadniczej na terenie dzisiejszej gminy nastąpił po sekularyzacji Zakonu krzyżackiego i powstaniu Prus Książęcych. Najstarszą wsią na obszarze dzisiejszej gminy są Żywy, które wzmiankowano w 1540 r., jako w pełni zasiedlona i zwolniona z wolnizny. Od lat 40. XVI w. za sprawą węgorzewskiego starosty Jana Puscha nastąpił na tym obszarze rozwój osadnictwa. W 1545 r. powstają Kruklanki, których zasadźcą i pierwszym sołtysem był Jan Bębelnik. Następnie założone zostały: Sołtmany, Żywki, Boćwinka, Brożówka i Jeziorowskie. Od 1574 r. w Kruklankach jest kościół parafialny. Obszar parafii obejmował wówczas prócz wymienionych powyżej miejscowości także: Pieczarki, Sołdany, Pozezdrze i Wyłudy. W 1564 r. w Kruklankach wzniesiono młyn. W XVII w. powstały kolejne miejscowości: Grądy, Jasieniec i Możdżany – te ostatnie zostały przeniesione z ludnością i całym dobytkiem spod Węgorzewa[6].
Przełom XVII/XVIII w. to powstanie tzw. osadnictwa szkatułowego. Było ono pomysłem elektora Fryderyka Wilhelma, który potrzebował uniezależnić się finansowo od stanów pruskich i stworzyć silną armię. Nazwa szkatułowe pochodzi stąd, że fundusze na ich założenie, jak i uzyskiwane dochody z tej kolonizacji wpływały wprost do szkatuły książęcej. Z czasem wsie szkatułowe włączono do domeny książęcej, a od 1701 r. królewskiej. Akcja osadnicza odbywała się głównie na terenach leśnych, które należały do króla Prus. Chłopi ze wsi szkatułowych dzielili się na dwie grupy. Pierwszą stanowili właścicieli ziemscy na prawie chełmińskim z prawem dziedziczenia, którzy byli zobowiązani do płacenia czynszu. Druga grupa to chłopi, którzy byli zobowiązani do szarwarku, a także innych prac na rzecz skarbu państwa. Mieszkańcy wsi szkatułowych nie mieli prawa do polowania, mogli natomiast dokonywać wyrębu dębów na swoje potrzeby. W ramach wspomnianego osadnictwa na obszarze dzisiejszej gminy Kruklanki powstały kolejno: Łękuk Wielki (1699), Podleśne (1705), Kamienna Struga (1708), Jeleni Róg (1709), Budziska Leśne (1713), Jurkowo (1713) i Żabinka (1713)[7]. Lata 1709-1711 to czas epidemii dżumy, która pochłonęła trzecią część ludności Prus. Największe straty w ludziach odnotowano w Boćwince (103 osoby) i Kruklankach (132 osoby).
W XIX w. nastąpił czas inwestycji, których głównym celem było osuszanie łąk i jezior. W latach 1841-1851 przeprowadzono tzw. melioracje kruklińskie. Obniżono poziom jeziora Kruklin o ok. 6 m za pomocą przekopanego kanału do jeziora Gołdopiwo. W tym celu rozebrano w Kruklankach młyn wodny[8]. W II połowie XIX w. widoczny jest znaczny rozwój gospodarczy. Dominującym elementem rolniczego krajobrazu były wiatraki. Znajdowały się one w następujących wsiach: Boćwince, Jeziorowskich, Łękuku, Regułówce (obecne Możdżany), Sołtmanach i Żywym[9]. W Brożówce istniał młyn wodny, zaś w Kruklankach parowy. Warto wspomnieć także o gorzelniach w Brożówce i Żywkach[10]. Do rozwoju przyczynił się także rozwój kolejnictwa. W 1905 r oddano do użytku linię kolejową Giżycko-Kruklanki-Węgorzewo, zaś w 1908 r. odcinek z Kruklanek do Olecka[11].
Podczas I wojny światowej w Kruklankach miały miejsce ciężkie walki między wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Miejscowość poważnie ucierpiała podczas bitwy, która rozegrała się tutaj 29 sierpnia 1914 r. Jednakże zniszczenia zostały sprawnie odbudowane jeszcze przed zakończeniem wojny. Świadectwem tej epoki są liczne cmentarze wojenne znajdujące się na terenie dzisiejszej gminy, między innymi w: Jeziorowskich, Kruklankach i Żywkach[12].
W 1936 r. w okolicach Kruklanek rozpoczyna się budowa żelbetonowych schronów, które weszły w skład linii obronnej tzw. Rejonu Umocnionego Giżycko. Większość schronów rozmieszczono między jeziorami: Gołdopiwo, Brożówka, Babka i Kruklin[13]. Kruklanki zostały zdobyte przez Armię Czerwoną 24 stycznia 1945 r. Od godzin popołudniowych do późnej nocy trwały ciężkie walki o Kruklanki i poszczególne punkty oporu, których łącznie broniło 60 niemieckich żołnierzy i oficerów. W natarciu brało udział ponad 500 radzieckich żołnierzy. O godzinie 23:00 zdobyto ostatni punkt oporu, jakim był dworzec kolejowy[14].
Po II wojnie światowej wsie z obszaru dzisiejszej gminy Kruklanki weszły w skład Polski. Część rodowitych mieszkańców wyjechała do Niemiec, zaś na ich miejscu pojawili się osadnicy z Polski oraz Ukraińcy przesiedleni w ramach „Akcji Wisła”. Świadectwem obecności Mazurów – dawnych mieszkańców tej ziemi są cmentarze ewangelickie, które możemy spotkać w większości miejscowości na terenie gminy.

Opracowanie Robert Klimek

[1] R. Klimek, Nieznane materiały archiwalne o toporkach kamiennych z okolicy Kruklanek, „Masovia”, 2008, t. 11, s. 199-204.

[2] R. Klimek, Kamienny fallus z Kruklanek, „Masovia”, 2020, t. 17, s. 329-330.

[3] R. Klimek, Kamienie kultowe na ziemiach pruskich, [w:] Kamienie w historii, kulturze i religii, red. R. Klimek, S. Szczepański, Olsztyn 2010, s. 107-109.

[4] R. Klimek, Hydronimy w dorzeczu rzeki Sapiny – kształtowanie się nazewnictwa od średniowiecza po czasy współczesne, „Masovia”, 2018, t. 15, s. 77-94.

[5] M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, Olsztyn 1998, s. 165.

[6] Szerzej tematyka osadnictwa jest omówiona w następujących publikacjach: W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882; Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, red. A. Wakar, B. Wilamowski, Olsztyn 1968; G. Białuński, Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Olsztyn 2002; R. Klimek, W. Rużewicz, A. Sulej, Gmina Kruklanki. Historia i przyroda, Olsztyn 2009.

[7] M. Toeppen, Historia Mazur, op. cit., s. 246.

[8] M. Toeppen, Historia Mazur, op. cit., s. 374.

[9] Grabowen, nr 69, Maaßtab 1:100.000, 1870; Geognostische Agronomische [Karte] nr 1998, Orlowen, 1:25 000, Berlin 1912.

[10] Statistisch-topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreußen, Königsberg 1857, s. 324-325..

[11] R. Klimek, W. Rużewicz, A. Sulej, Gmina Kruklanki, op. cit., s. 54-56.

[12] Ibidem, s. 57-70.

[13] Ibidem, s. 72-79.

[14] Dziękuję Panu dr Tomaszowi Glinieckiemu za powyższe informacje będące raportem ze zdobycia Kruklanek.