Menu lewe
Sołectwa
Kruklanki
Kategoria: Sołectwa
Kruklanki
Obszar dzisiejszych Kruklanek był zamieszkany już w neolicie. Świadectwem z tej epoki są dwa zabytki archeologiczne. Jednym z nich jest toporek kamienny, który wydobyto z torfu w latach 40. XIX w. podczas pogłębiania Sapiny[1]. W latach 70. XX w. znaleziony został także inny ciekawy kamienny artefakt, który prawdopodobnie miał przedstawiać fallusa. Jego wykonanie świadczy o niezwykłych talentach rzeźbiarskich ludności prehistorycznej zamieszkującej w przeszłości obszar dzisiejszej gminy. Zabytek ten znajduje się obecnie w Dziale Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie[2].
W pobliżu przesmyku łączącego jezioro Gołdopiwo z jeziorem Brożówka, znajdowało się duże cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (II-IV w. n. e.). Urny z prochami zostały odkryte w 1906 r. podczas przebudowy drogi z Kruklanek do Jeziorowskich. W latach 1906-1907 było one kompleksowo zbadane przez niemieckiego archeologa Karla Stadiego. Obszar nekropoli liczył blisko 70 pochówków. Pradawnym zwyczajem zmarłym wkładano do grobów liczne artefakty ponieważ wierzono, że przedmioty te będą im niezbędne w dalszej pośmiertnej wędrówce. Podczas badań archeologicznych odkryto między innymi: siedem pięknych zapinek, pięć sprzączek do paska, trzy pierścionki, kolczyk i korale z bursztynu. Wszystkie powyższe zabytki są zinwentaryzowane i przechowywane w muzeum prehistorycznym (SBM MVF) w Berlinie[3].
W średniowieczu okolice Kruklanek znajdowały się na terenie pruskiego plemienia Galindów. Z końcem XIII w. Prusowie i Jaćwingowie zostali ostatecznie pokonani przez zakon krzyżacki, zaś ich ziemie weszły w posiadanie Krzyżaków. Po podboju Prusów teren nad jeziorem Gołdopiwo i Kruklin prawdopodobnie nie był stale zamieszkane i znajdował się pod jurysdykcją zamku krzyżackiego w Węgorzewie. Mistrz rybicki urzędujący na wspomnianym zamku w 1514 r. utrzymywał na jeziorze Kruklin (Craugkell) flotyllę składającą się z sześciu statków rybackich[4]. W literaturze spotykamy się z informacją, że w 1479 r. w Krukach (Crucken) na wniosek prywatnej osoby Marcina z Leca (Giżycka) wzniesiono kościół parafialny. Proboszczem w Krukach mianowano wówczas Jakuba (Jacoba) Engelbrechta, księdza z diecezji warmińskiej[5]. Część historyków z Maxem Toeppenem na czele uważało, że miejscowością tą były Kruklanki. Jest to jednak informacja niepewna i nie mająca potwierdzenia w innych źródłach. Jakkolwiek nie można jej całkowicie wykluczyć.
Kruklanki zostały założone 15 maja 1545 r. W tym dniu starosta węgorzewski Jan Pusch wydał list kupna ziemi w celu założenia wsi przy jeziorze Kruklin. Sołectwo nabył Jan Bembelnik (Jann Bembelnick) ze starostwa leckiego (giżyckiego). Wieś liczyła w sumie 60 łanów (ok. 1008 ha), w tym 6 sołeckich zakupionych za 180 grzywien srebra (ok. 34,4 kg). Od wspomnianego jeziora Kruklin (Krauglin) zapisano także nową wieś, jako Krauglienen. Mieszkańcy otrzymali 6 lat wolnizny[6].
Od początku Kruklanki odgrywały ważną rolę w okolicy, ponieważ były wsią kościelną. Warto nadmienić, że do XIX w. to właśnie parafie pełniły rolę podstawowych okręgów administracyjnych. Pastor w Kruklankach po raz pierwszy był wzmiankowany w 1557 r. W kolejnym roku starosta Jan Pusch nadał mu 3 łany ziemi położonej gdzieś między Żywkami, a Gołdopiwem. Ostatecznie uposażenie wyniosło 4 łany. W 1566 r. proboszcz otrzymał jeszcze 6 morgów łąki. W tym czasie. parafia obejmowała następujące wsie: Kruklanki, Boćwinkę, Brożówkę, Jeziorowskie, Pieczarki, Pozezdrze, Regułówkę, Soldany, Sołtmany, Wyłudy, Żywe i Żywki[7]. Według wizytacji kościelnych kościół w Kruklankach wybudowano w 1574 r. Mając na uwadze, że była to dosyć rozległa parafia, to od 1581 do pomocy proboszczowi przyznano na stałe diakona[8]. Najstarszy wizerunek kościoła w Kruklankach jest naniesiony na mapie Prus Kaspra Hennenbergera wydanej w 1576 r.[9] Równocześnie z parafią powstała także szkoła.
W 1564 r. wzniesiono w Kruklankach (Krokbergken) młyn na Kruklińskiej Strudze, jak wówczas nazywano dzisiejszą Sapinę. Młyn znajdował się w północnej części wsi, w pobliżu jeziora Gołdopiwo. W wykazie z 1579 r. wzmiankowano, że posiadał on dwa koła młyńskie. Oprócz młyna zbożowego mieścił się też folusz (zakład manufaktury do produkcji sukna)[10]. Grobla młyńska na rzece pełniła także rolę kładki na drodze do Przerwanek. W 1745 młyn królewski w Kruklankach oddano w dzierżawę wieczystą[11]. W 1842 r. został on rozebrany.
Znaczne straty Kruklanki poniosły podczas „morowej zarazy”, jaka nawiedziła ziemie Prus w latach 1709-1711. Wówczas zmarły tutaj 132 osoby, w tym ostatni przedstawiciele rodu szlacheckiego von Gansenów, którzy byli właścicielami majątku w Brożówce[12]. Pod koniec XVIII w. w Kruklankach (Kruklanken) było 41 łanów królewskich i 12 chełmińskich. Wieś rozciągała się między jeziorami Kruklin (Kruglien) i Gołdopiwa (Goldoppiw). Znajdowała się na terenie starostwa węgorzewskiego i należała do domeny państwowej w Popiołach[13]. W 1816 r. po zakończeniu wojen z Francją przystąpiono w Prusach do reformy administracyjnej. Powiat węgorzewski wraz z parafią w Kruklankach w skład rejencji gąbińskiej[14]. W tym czasie zlikwidowano także stanowiska wikarego w tutejszej parafii (także w Wydminach i Miłkach)[15].
W XIX w. na Mazurach z inicjatywy króla Prus Fryderyka Wilhelma IV miało miejsce osuszanie podmokłych łąk, bagien i jezior. W latach 1841-1851 przeprowadzono potężną inwestycję tzw. melioracje kruklińskie. Obniżono poziom jeziora Kruklin o ok. 6 m za pomocą przekopanego kanału do jeziora Gołdopiwo. W 1842 r. usunięto młyn wodny w Kruklankach. Cała inwestycja kosztowała 46.277 talarów. W 1852 r. państwo pruskie mogło wydzierżawić na łąki 1831 mórg gruntu. W 1860 r. wygospodarowano ogółem 2024 morgi z czego 1977 mórg przypadło na łąki[16]. Jak widać w wyniku tej inwestycji obszar jeziora Kruklin zmniejszył się o ok. 516 ha. W tym miejscu warto wspomnieć, że niewielkie jezioro przy Kruklankach zwane potocznie Patelnią w przeszłości wypełniały wody Kruklina[17].
W dniu 6 listopada 1823 r. w Kruklankach urodził się Karol Sembrzycki ( zm. 6.05.1886 r. w Królewcu). To wybitny mazurski folklorysta, nauczyciel i poeta. Był synem robotnika rolnego. Jego ojciec pochodził z Mazowsza i posiadał liczne polskie książki. Karol Sembrzycki dzięki pomocy miejscowego pastora Jakuba Sterna rozpoczął naukę w seminarium nauczycielskim. Następnie został nauczycielem w Mieruniszkach, a od 1854 r. w Olecku. Znał francuski i łacinę, zgromadził dużą bibliotekę książek w języku polskim, jak i niemieckim. Spisał ponad 200 pieśni mazurskich i większość z nich podarował Józefowi Gąsiorowskiemu – folkloryście i bibliotekarzowi z Petersburga. Sembrzycki zbierał także miejscowe legendy i podania. Część spisanych podań jego syn przekazał Oskarowi Kolbergowi. Wykorzystywane były one także przez etnografa królewieckiego Hermanna Frischbiera. W 1883 założył w swoim domu biblioteczkę poznańskiego Towarzystwa Czytelni Ludowych. Należał do najbardziej światłych ludzi na Mazurach, dlatego też w 1865 r. Centralny Komitet do Spraw Misji Wewnętrznej w Berlinie zwracał się do niego o informacje dotyczące sytuacji wyznaniowej i społecznej ludności mazurskiej[18].
W II połowie XIX w. Kruklanki (Kruglanken) wzmiankowane są, jako wieś kościelna licząca 640 mieszkańców. Obszar wynosił 4354 morgi (ok. 1.110,27 ha). W Kruklankach działały cztery karczmy i poczta[19]. W pobliżu rozebranego młyna wybudowany został wiatrak[20]. Niestety, ale poważne zastrzeżenia budził stan dróg komunikacyjnych. W okresie opadów jesiennych i roztopów drogi często były nieprzejezdne. Nie najlepiej było też latem. W sprawozdaniu duchownego diaspory Friedemanna, który w lipcu i sierpniu 1865 r. podróżował po Mazurach znalazły się między innymi informacje o stanie sieci komunikacyjnej w okolicy Kruklanek. Droga z Kut, która wówczas przebiegała przez Żabinkę, miała być kamienista i górzysta. Z jego relacji wynika, że fatalnie wyglądał trakt z Kruklanek do Wydmin. Duchowny opisał to dosadnie – „droga marna, koń osłabł”[21]. Pod koniec XIX w. parafia liczyła 2300 Polaków i 3759 Niemców. Same Kruklanki liczyły 638 osób, z których większość mówiła po polsku[22]. Od pastora wymagano znajomości mowy „mazurskiej”. Wśród Polaków Kruklanki nazywane były także Szumiwodą[23].
W latach 1903-1905 miała miejsce kolejna duża inwestycja, jaką była budowa linii kolejowej z Giżycka do Węgorzewa, która przebiegała przez Kruklanki. Oddano ją do użytku w dniu 21 grudnia 1905 r. W Kruklankach wybudowano dworzec kolejowy, w którym znajdowały się: kasy biletowe, poczekalnia, restauracja oraz mieszkania służbowe dla pracowników stacji. 15 września 1908 r. otwarto kolejną linię z Kruklanek do Olecka. Węzeł kolejowy, jaki tutaj powstał miał wpływ na rozwój miejscowości w kolejnych latach, która często w relacjach nazywana była miasteczkiem.
Podczas I wojny światowej w Kruklankach miały miejsce ciężkie walki między wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Miejscowość poważnie ucierpiała podczas bitwy, która rozegrała się tutaj 29 sierpnia 1914 r. Uszkodzona została wieża kościoła, zniszczony młyn parowy, dworzec kolejowy, wieża ciśnień, hotel i wiele innych budynków. W wyniku działań wojennych ucierpiał także wiadukt kolejowy. Jednakże zniszczenia zostały sprawnie odbudowane jeszcze przed zakończeniem wojny. Świadectwem walk o Kruklanki jest cmentarz poległych w boju żołnierzy rosyjskich i niemieckich, który jest wpisany do rejestru zabytków[24].
W Prusach Wschodnich, w okresie międzywojennym, po pierwszych kilkunastu latach kryzysu nastąpił wzrost gospodarczy. Do wybuchu II wojny światowej w Kruklankach rozwinął się przemysł drzewny (tartaki, stolarnie) i na potrzeby budowy dróg (wytwórnia asfaltu, wydobycie żwiru). Znaczenia nabrała też turystyka. Znajdowały się tutaj dwa hotele i kilka pensjonatów. W 1936 r. w okolicach Kruklanek rozpoczyna się budowa żelbetonowych schronów, które weszły w skład linii obronnej zabezpieczającej twierdzę Boyen[25]. Według spisu z 1939 r. w Kruklankach mieszkało 1222 osób[26]
Kruklanki zostały zdobyte przez Armię Czerwoną 24 stycznia 1945 r. Od godzin popołudniowych do późnej nocy trwały ciężkie walki o miejscowość i poszczególne punkty oporu, których łącznie broniło 60 niemieckich żołnierzy i oficerów. W natarciu brało udział ponad 500 radzieckich żołnierzy. O godzinie 23:00 zdobyto ostatni punkt oporu, jakim był dworzec kolejowy[27]. Klęska Niemiec i „wyzwolenie” tej ziemi przez Armię Czerwoną było dla miejscowych Mazurów czasem strasznej traumy. Mieszkańcy Prus Wschodnich starali się opuścić te ziemie w obawie przed Armią Czerwoną. Pozostawiali cały dobytek życia, aby pójść w masowym exodusie na zachód.
Po II wojnie światowej nastąpił napływ polskich osadników, głównie z takich regionów, jak: Suwalszczyzna, Mazowsze i Wileńszczyzna. Od kwietnia do końca lipca 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przymusowo przesiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane ludność ukraińską i łemkowską. W Kruklankach pozostała także niewielka grupa Mazurów, która zasymilowała się z nową społecznością. Wśród polskich osadników dominowało wyznanie rzymsko-katolickie. Mazurzy to głównie byli protestanci należący do kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (luterańskiego). Ludność ukraińska w większości była wyznania grekokatolickiego, chociaż kilka rodzin wyznawało prawosławie. W 1945 r. luterański kościół w Kruklankach został wywłaszczony na rzecz Katolików. W kolejnym roku świątynię wyświęcono ku czci Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, której wspomnienie liturgiczne obchodzi się 15 sierpnia. Na utworzenie parafii w Kruklankach trzeba było czekać do 1957 r. Do tego czasu miejscowa ludność należała do parafii w Pozezdrzu[28].
W tym czasie próbowano organizować administrację terenową. Jeszcze w 1945 r. utworzono w Kruklankach gminną radę narodową, zaś pierwszym wójtem został Franciszek Karbowski. W 1954 r. dokonano nowej reformy administracyjnej, zaś najmniejszymi jednostkami administracyjnymi były gminy wiejskie i gromady. W skład gminy wiejskiej Kruklanki wchodziły dwie gromady (Boćwinka i Kruklanki) oraz dwanaście wsi sołeckich[29].
Utrwalanie władzy komunistycznej po II wojnie światowej często wiązało się z oporem miejscowej ludności czy tzw. „Żołnierzy Wyklętych”. W dniu 15 lutego 1946 r., w lesie pod Kruklankami, partyzanci z oddziału Narodowych Sił Zbrojnych dokonali zasadzki na delegację Polskiej Partii Robotniczej. Zastrzelono pięciu prominentnych działaczy partyjnych, w tym sekretarza i zastępcę Komitetu Powiatowego PPR w Węgorzewie[30].
W Kruklankach mamy kilka ciekawych historycznych obiektów. Najstarszym i najcenniejszym jest kościół wzniesiony w II połowie XVI w. Jest to neogotycka budowla z czworokątną wieżą o wysokości 25 m. W kościele znajduje się barokowy ołtarz i ambona z 1612 r. Na wieży umieszczono dwa mosiężne dzwony odlane w Królewcu w latach 1713 i 1737, z inskrypcjami oraz nazwiskami fundatorów[31]. Kościół wraz z sąsiadującym z nim cmentarzem komunalnym jest wpisany do rejestru zabytków. Warmińsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator Zabytków objął także ochroną cmentarz z I wojny światowej, dworek z otoczeniem i oborę z XVIII w.[32] Dużym zainteresowaniem cieszą się także obiekty militarne, jak niemieckie betonowe schrony bojowe, które licznie występują na wschód od Kruklanek. Chociaż większość schronów została zniszczona, to ocalało kilka mniejszych „bunkrów” zwanymi potocznie garnkami Kocha[33]. Ciekawym obiektem cieszącym się popularnością jest zniszczony wiadukt kolejowy nad Sapiną. Jego ruina malowniczo wkomponowała się w krajobraz lokalnej przyrody. Nie jest do końca pewne, kto dokonał jego zniszczenia. Powszechnie przyjmuje się, że ładunki założone zostały przez wycofujących się żołnierzy niemieckich, którzy nie zdążyli go wysadzić. Dokonać tego miała już ludność polska w dniu 4 września 1945 r. Niestety, ale zdarzenie to nie zostało opisane w dokumentach czy relacjach świadków, więc informacja ta nie jest pewna[34].
Grądy Kruklaneckie
Osadnictwo w okolicy Grądów Kruklaneckich istniało już w czasach prehistorycznych. Na ich obszarze zlokalizowano przed I wojną światową duże cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (II-IV w. n. e.)[35]. W pobliżu znajduje się także domniemane miejsce kultu pogańskich Prusów (Galindów).
Grądy zostały założone w 1612 r., jednakże nie zachował się ich przywilej[36]. Na mapie Józefa Narońskiego miejscowość została odnotowana, jako Nejman i zaznaczona pod sygnaturą „poddany dwór książęcy”[37]. Nazwa ta nieco zniekształcona jest pochodzenia niemieckiego i można ją przetłumaczyć, jako „Nowy Człowiek”. Tak zapewne miejscowa ludność mówiła o nowo przybyłych osadnikach. W XVIII w. pojawia się nazwa Grunden, której polskim odpowiednikiem były Grądy[38]. Grąd to jest nazwa topograficzna. Tak określano miejsce wyniosłe i suche, otoczone mokradłami[39].
Pod koniec XVIII w. Grądy (Grunden) występują, jako majątek chełmiński leżący na obszarze 2 łanów (ok. 33,6 ha)[40]. W połowie XIX w. mieszkało tutaj 87 osób[41]. Mieszkańcy należeli do parafii ewangelickiej w Kruklankach i katolickiej w Lecu (Giżycku). W 1910 r. w Grądach były dwa domy w których żyły 43 osoby (8 Polaków i 35 Niemców). Przed II wojną światową majątek liczył 83 ha. Pod względem administracyjnym Grądy należały do sołectwa Żywki[42]. Po II wojnie światowej do podstawowej nazwy dodany został człon Kruklaneckie. Od tego czasu miejscowość należy do sołectwa Kruklanki.
Etymologia
Pierwsza nazwa Kruklanek pojawiająca się w nadaniu z 15 maja 1545 r. brzmiała Krauglienen i pochodziła od pobliskiego jeziora Kruklin (Krauglin). W dokumentach z XVI w. odnotowujemy także nazwę identyczną z jeziorem – Krauglin oraz Krokbergken w przypadku miejscowego młyna[43]. W tym czasie na mapach Prus odnajdujemy zapis Krukelaniki który również nawiązuje do jeziora Kruklin (Krukulannick See)[44]. W latach 60. XVII w., na mapie arianina Józefa Naronowicza-Narońskiego, pojawia się nazwa Kruklanka[45]. Od XVIII w. do 1945 r. powszechnie używano zapisu Kruglanken. W XIX w. jego polskim odpowiednikiem są Kruklanki[46]. W literaturze turystycznej z początku XX w. wspominana jest także polska nazwa wsi Szumiwoda, która miała podobno pochodzić o dawnego młyna rozebranego w 1842 r.[47] Pojawia się informacja, jakoby pierwsza nazwa miejscowości brzmiała Krähenthal, co miało oznaczać „Krucze Łąki”[48]. Jest to oczywisty błąd, który jednak funkcjonuje głównie w obiegu „internetowym”. Tym bardziej pochodzenie nazwy Kruklanki wymaga rzetelnej analizy.
Podstawą pierwszej nazwy Krauglienen z 1545 r. jest staropruskie i litewskie słowo kriauklys oznaczającego „kruka”[49]. Pojawiający się w 1564 r. zapis młyna w Kruklankach, jako Krokbergken jest prawdopodobnie nieco zdeformowaną hybrydą polsko-niemiecką, którą można wyjaśnić, jako „Kruczą Górę”. Odnotowany kilkanaście lat później zapis wsi Krukelaniki ma już polskie brzmienie, wypierając pierwotną nazwę pruską. Zaświadcza to z pewnością o rozwijającym się w tym czasie polskim osadnictwie. Pełne wyjaśnienie nazwy zawdzięczamy mapie opracowanej przez Józefa Naronowicza-Narońskiego, gdzie jest zapis Kruklanka. O ile podstawowa nazwy „kruk” nawiązująca do ptaka jest oczywista to wyjaśnienia wymaga jeszcze drugi człon -lanka. W XVI i XVII w. tak nazywano tkaninę wełnianą (łac. lana – „wełna”). Lanka to w języku staropolskim także były koszule z długim rękawem czy ciepłe płaszcze[50]. Jak już nam wiadomo w Kruklankach od końca XVI w. do 1842 r. znajdował się folusz napędzany młyńskim kołem, w którym wytwarzano tkaniny i ubrania. Ciepłe koszule i nakrycie wierzchnie tutaj wyrabiane – czyli „Krucze lanki”, były prawdopodobnie przyczynkiem do powstania nazwy Kruklanki.
Sołtys: Barbara Grażewicz
Obszar dzisiejszych Kruklanek był zamieszkany już w neolicie. Świadectwem z tej epoki są dwa zabytki archeologiczne. Jednym z nich jest toporek kamienny, który wydobyto z torfu w latach 40. XIX w. podczas pogłębiania Sapiny[1]. W latach 70. XX w. znaleziony został także inny ciekawy kamienny artefakt, który prawdopodobnie miał przedstawiać fallusa. Jego wykonanie świadczy o niezwykłych talentach rzeźbiarskich ludności prehistorycznej zamieszkującej w przeszłości obszar dzisiejszej gminy. Zabytek ten znajduje się obecnie w Dziale Archeologii Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie[2].
W pobliżu przesmyku łączącego jezioro Gołdopiwo z jeziorem Brożówka, znajdowało się duże cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (II-IV w. n. e.). Urny z prochami zostały odkryte w 1906 r. podczas przebudowy drogi z Kruklanek do Jeziorowskich. W latach 1906-1907 było one kompleksowo zbadane przez niemieckiego archeologa Karla Stadiego. Obszar nekropoli liczył blisko 70 pochówków. Pradawnym zwyczajem zmarłym wkładano do grobów liczne artefakty ponieważ wierzono, że przedmioty te będą im niezbędne w dalszej pośmiertnej wędrówce. Podczas badań archeologicznych odkryto między innymi: siedem pięknych zapinek, pięć sprzączek do paska, trzy pierścionki, kolczyk i korale z bursztynu. Wszystkie powyższe zabytki są zinwentaryzowane i przechowywane w muzeum prehistorycznym (SBM MVF) w Berlinie[3].
W średniowieczu okolice Kruklanek znajdowały się na terenie pruskiego plemienia Galindów. Z końcem XIII w. Prusowie i Jaćwingowie zostali ostatecznie pokonani przez zakon krzyżacki, zaś ich ziemie weszły w posiadanie Krzyżaków. Po podboju Prusów teren nad jeziorem Gołdopiwo i Kruklin prawdopodobnie nie był stale zamieszkane i znajdował się pod jurysdykcją zamku krzyżackiego w Węgorzewie. Mistrz rybicki urzędujący na wspomnianym zamku w 1514 r. utrzymywał na jeziorze Kruklin (Craugkell) flotyllę składającą się z sześciu statków rybackich[4]. W literaturze spotykamy się z informacją, że w 1479 r. w Krukach (Crucken) na wniosek prywatnej osoby Marcina z Leca (Giżycka) wzniesiono kościół parafialny. Proboszczem w Krukach mianowano wówczas Jakuba (Jacoba) Engelbrechta, księdza z diecezji warmińskiej[5]. Część historyków z Maxem Toeppenem na czele uważało, że miejscowością tą były Kruklanki. Jest to jednak informacja niepewna i nie mająca potwierdzenia w innych źródłach. Jakkolwiek nie można jej całkowicie wykluczyć.
Kruklanki zostały założone 15 maja 1545 r. W tym dniu starosta węgorzewski Jan Pusch wydał list kupna ziemi w celu założenia wsi przy jeziorze Kruklin. Sołectwo nabył Jan Bembelnik (Jann Bembelnick) ze starostwa leckiego (giżyckiego). Wieś liczyła w sumie 60 łanów (ok. 1008 ha), w tym 6 sołeckich zakupionych za 180 grzywien srebra (ok. 34,4 kg). Od wspomnianego jeziora Kruklin (Krauglin) zapisano także nową wieś, jako Krauglienen. Mieszkańcy otrzymali 6 lat wolnizny[6].
Od początku Kruklanki odgrywały ważną rolę w okolicy, ponieważ były wsią kościelną. Warto nadmienić, że do XIX w. to właśnie parafie pełniły rolę podstawowych okręgów administracyjnych. Pastor w Kruklankach po raz pierwszy był wzmiankowany w 1557 r. W kolejnym roku starosta Jan Pusch nadał mu 3 łany ziemi położonej gdzieś między Żywkami, a Gołdopiwem. Ostatecznie uposażenie wyniosło 4 łany. W 1566 r. proboszcz otrzymał jeszcze 6 morgów łąki. W tym czasie. parafia obejmowała następujące wsie: Kruklanki, Boćwinkę, Brożówkę, Jeziorowskie, Pieczarki, Pozezdrze, Regułówkę, Soldany, Sołtmany, Wyłudy, Żywe i Żywki[7]. Według wizytacji kościelnych kościół w Kruklankach wybudowano w 1574 r. Mając na uwadze, że była to dosyć rozległa parafia, to od 1581 do pomocy proboszczowi przyznano na stałe diakona[8]. Najstarszy wizerunek kościoła w Kruklankach jest naniesiony na mapie Prus Kaspra Hennenbergera wydanej w 1576 r.[9] Równocześnie z parafią powstała także szkoła.
W 1564 r. wzniesiono w Kruklankach (Krokbergken) młyn na Kruklińskiej Strudze, jak wówczas nazywano dzisiejszą Sapinę. Młyn znajdował się w północnej części wsi, w pobliżu jeziora Gołdopiwo. W wykazie z 1579 r. wzmiankowano, że posiadał on dwa koła młyńskie. Oprócz młyna zbożowego mieścił się też folusz (zakład manufaktury do produkcji sukna)[10]. Grobla młyńska na rzece pełniła także rolę kładki na drodze do Przerwanek. W 1745 młyn królewski w Kruklankach oddano w dzierżawę wieczystą[11]. W 1842 r. został on rozebrany.
Znaczne straty Kruklanki poniosły podczas „morowej zarazy”, jaka nawiedziła ziemie Prus w latach 1709-1711. Wówczas zmarły tutaj 132 osoby, w tym ostatni przedstawiciele rodu szlacheckiego von Gansenów, którzy byli właścicielami majątku w Brożówce[12]. Pod koniec XVIII w. w Kruklankach (Kruklanken) było 41 łanów królewskich i 12 chełmińskich. Wieś rozciągała się między jeziorami Kruklin (Kruglien) i Gołdopiwa (Goldoppiw). Znajdowała się na terenie starostwa węgorzewskiego i należała do domeny państwowej w Popiołach[13]. W 1816 r. po zakończeniu wojen z Francją przystąpiono w Prusach do reformy administracyjnej. Powiat węgorzewski wraz z parafią w Kruklankach w skład rejencji gąbińskiej[14]. W tym czasie zlikwidowano także stanowiska wikarego w tutejszej parafii (także w Wydminach i Miłkach)[15].
W XIX w. na Mazurach z inicjatywy króla Prus Fryderyka Wilhelma IV miało miejsce osuszanie podmokłych łąk, bagien i jezior. W latach 1841-1851 przeprowadzono potężną inwestycję tzw. melioracje kruklińskie. Obniżono poziom jeziora Kruklin o ok. 6 m za pomocą przekopanego kanału do jeziora Gołdopiwo. W 1842 r. usunięto młyn wodny w Kruklankach. Cała inwestycja kosztowała 46.277 talarów. W 1852 r. państwo pruskie mogło wydzierżawić na łąki 1831 mórg gruntu. W 1860 r. wygospodarowano ogółem 2024 morgi z czego 1977 mórg przypadło na łąki[16]. Jak widać w wyniku tej inwestycji obszar jeziora Kruklin zmniejszył się o ok. 516 ha. W tym miejscu warto wspomnieć, że niewielkie jezioro przy Kruklankach zwane potocznie Patelnią w przeszłości wypełniały wody Kruklina[17].
W dniu 6 listopada 1823 r. w Kruklankach urodził się Karol Sembrzycki ( zm. 6.05.1886 r. w Królewcu). To wybitny mazurski folklorysta, nauczyciel i poeta. Był synem robotnika rolnego. Jego ojciec pochodził z Mazowsza i posiadał liczne polskie książki. Karol Sembrzycki dzięki pomocy miejscowego pastora Jakuba Sterna rozpoczął naukę w seminarium nauczycielskim. Następnie został nauczycielem w Mieruniszkach, a od 1854 r. w Olecku. Znał francuski i łacinę, zgromadził dużą bibliotekę książek w języku polskim, jak i niemieckim. Spisał ponad 200 pieśni mazurskich i większość z nich podarował Józefowi Gąsiorowskiemu – folkloryście i bibliotekarzowi z Petersburga. Sembrzycki zbierał także miejscowe legendy i podania. Część spisanych podań jego syn przekazał Oskarowi Kolbergowi. Wykorzystywane były one także przez etnografa królewieckiego Hermanna Frischbiera. W 1883 założył w swoim domu biblioteczkę poznańskiego Towarzystwa Czytelni Ludowych. Należał do najbardziej światłych ludzi na Mazurach, dlatego też w 1865 r. Centralny Komitet do Spraw Misji Wewnętrznej w Berlinie zwracał się do niego o informacje dotyczące sytuacji wyznaniowej i społecznej ludności mazurskiej[18].
W II połowie XIX w. Kruklanki (Kruglanken) wzmiankowane są, jako wieś kościelna licząca 640 mieszkańców. Obszar wynosił 4354 morgi (ok. 1.110,27 ha). W Kruklankach działały cztery karczmy i poczta[19]. W pobliżu rozebranego młyna wybudowany został wiatrak[20]. Niestety, ale poważne zastrzeżenia budził stan dróg komunikacyjnych. W okresie opadów jesiennych i roztopów drogi często były nieprzejezdne. Nie najlepiej było też latem. W sprawozdaniu duchownego diaspory Friedemanna, który w lipcu i sierpniu 1865 r. podróżował po Mazurach znalazły się między innymi informacje o stanie sieci komunikacyjnej w okolicy Kruklanek. Droga z Kut, która wówczas przebiegała przez Żabinkę, miała być kamienista i górzysta. Z jego relacji wynika, że fatalnie wyglądał trakt z Kruklanek do Wydmin. Duchowny opisał to dosadnie – „droga marna, koń osłabł”[21]. Pod koniec XIX w. parafia liczyła 2300 Polaków i 3759 Niemców. Same Kruklanki liczyły 638 osób, z których większość mówiła po polsku[22]. Od pastora wymagano znajomości mowy „mazurskiej”. Wśród Polaków Kruklanki nazywane były także Szumiwodą[23].
W latach 1903-1905 miała miejsce kolejna duża inwestycja, jaką była budowa linii kolejowej z Giżycka do Węgorzewa, która przebiegała przez Kruklanki. Oddano ją do użytku w dniu 21 grudnia 1905 r. W Kruklankach wybudowano dworzec kolejowy, w którym znajdowały się: kasy biletowe, poczekalnia, restauracja oraz mieszkania służbowe dla pracowników stacji. 15 września 1908 r. otwarto kolejną linię z Kruklanek do Olecka. Węzeł kolejowy, jaki tutaj powstał miał wpływ na rozwój miejscowości w kolejnych latach, która często w relacjach nazywana była miasteczkiem.
Podczas I wojny światowej w Kruklankach miały miejsce ciężkie walki między wojskami niemieckimi i rosyjskimi. Miejscowość poważnie ucierpiała podczas bitwy, która rozegrała się tutaj 29 sierpnia 1914 r. Uszkodzona została wieża kościoła, zniszczony młyn parowy, dworzec kolejowy, wieża ciśnień, hotel i wiele innych budynków. W wyniku działań wojennych ucierpiał także wiadukt kolejowy. Jednakże zniszczenia zostały sprawnie odbudowane jeszcze przed zakończeniem wojny. Świadectwem walk o Kruklanki jest cmentarz poległych w boju żołnierzy rosyjskich i niemieckich, który jest wpisany do rejestru zabytków[24].
W Prusach Wschodnich, w okresie międzywojennym, po pierwszych kilkunastu latach kryzysu nastąpił wzrost gospodarczy. Do wybuchu II wojny światowej w Kruklankach rozwinął się przemysł drzewny (tartaki, stolarnie) i na potrzeby budowy dróg (wytwórnia asfaltu, wydobycie żwiru). Znaczenia nabrała też turystyka. Znajdowały się tutaj dwa hotele i kilka pensjonatów. W 1936 r. w okolicach Kruklanek rozpoczyna się budowa żelbetonowych schronów, które weszły w skład linii obronnej zabezpieczającej twierdzę Boyen[25]. Według spisu z 1939 r. w Kruklankach mieszkało 1222 osób[26]
Kruklanki zostały zdobyte przez Armię Czerwoną 24 stycznia 1945 r. Od godzin popołudniowych do późnej nocy trwały ciężkie walki o miejscowość i poszczególne punkty oporu, których łącznie broniło 60 niemieckich żołnierzy i oficerów. W natarciu brało udział ponad 500 radzieckich żołnierzy. O godzinie 23:00 zdobyto ostatni punkt oporu, jakim był dworzec kolejowy[27]. Klęska Niemiec i „wyzwolenie” tej ziemi przez Armię Czerwoną było dla miejscowych Mazurów czasem strasznej traumy. Mieszkańcy Prus Wschodnich starali się opuścić te ziemie w obawie przed Armią Czerwoną. Pozostawiali cały dobytek życia, aby pójść w masowym exodusie na zachód.
Po II wojnie światowej nastąpił napływ polskich osadników, głównie z takich regionów, jak: Suwalszczyzna, Mazowsze i Wileńszczyzna. Od kwietnia do końca lipca 1947 r. w ramach akcji „Wisła” przymusowo przesiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane ludność ukraińską i łemkowską. W Kruklankach pozostała także niewielka grupa Mazurów, która zasymilowała się z nową społecznością. Wśród polskich osadników dominowało wyznanie rzymsko-katolickie. Mazurzy to głównie byli protestanci należący do kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (luterańskiego). Ludność ukraińska w większości była wyznania grekokatolickiego, chociaż kilka rodzin wyznawało prawosławie. W 1945 r. luterański kościół w Kruklankach został wywłaszczony na rzecz Katolików. W kolejnym roku świątynię wyświęcono ku czci Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, której wspomnienie liturgiczne obchodzi się 15 sierpnia. Na utworzenie parafii w Kruklankach trzeba było czekać do 1957 r. Do tego czasu miejscowa ludność należała do parafii w Pozezdrzu[28].
W tym czasie próbowano organizować administrację terenową. Jeszcze w 1945 r. utworzono w Kruklankach gminną radę narodową, zaś pierwszym wójtem został Franciszek Karbowski. W 1954 r. dokonano nowej reformy administracyjnej, zaś najmniejszymi jednostkami administracyjnymi były gminy wiejskie i gromady. W skład gminy wiejskiej Kruklanki wchodziły dwie gromady (Boćwinka i Kruklanki) oraz dwanaście wsi sołeckich[29].
Utrwalanie władzy komunistycznej po II wojnie światowej często wiązało się z oporem miejscowej ludności czy tzw. „Żołnierzy Wyklętych”. W dniu 15 lutego 1946 r., w lesie pod Kruklankami, partyzanci z oddziału Narodowych Sił Zbrojnych dokonali zasadzki na delegację Polskiej Partii Robotniczej. Zastrzelono pięciu prominentnych działaczy partyjnych, w tym sekretarza i zastępcę Komitetu Powiatowego PPR w Węgorzewie[30].
W Kruklankach mamy kilka ciekawych historycznych obiektów. Najstarszym i najcenniejszym jest kościół wzniesiony w II połowie XVI w. Jest to neogotycka budowla z czworokątną wieżą o wysokości 25 m. W kościele znajduje się barokowy ołtarz i ambona z 1612 r. Na wieży umieszczono dwa mosiężne dzwony odlane w Królewcu w latach 1713 i 1737, z inskrypcjami oraz nazwiskami fundatorów[31]. Kościół wraz z sąsiadującym z nim cmentarzem komunalnym jest wpisany do rejestru zabytków. Warmińsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator Zabytków objął także ochroną cmentarz z I wojny światowej, dworek z otoczeniem i oborę z XVIII w.[32] Dużym zainteresowaniem cieszą się także obiekty militarne, jak niemieckie betonowe schrony bojowe, które licznie występują na wschód od Kruklanek. Chociaż większość schronów została zniszczona, to ocalało kilka mniejszych „bunkrów” zwanymi potocznie garnkami Kocha[33]. Ciekawym obiektem cieszącym się popularnością jest zniszczony wiadukt kolejowy nad Sapiną. Jego ruina malowniczo wkomponowała się w krajobraz lokalnej przyrody. Nie jest do końca pewne, kto dokonał jego zniszczenia. Powszechnie przyjmuje się, że ładunki założone zostały przez wycofujących się żołnierzy niemieckich, którzy nie zdążyli go wysadzić. Dokonać tego miała już ludność polska w dniu 4 września 1945 r. Niestety, ale zdarzenie to nie zostało opisane w dokumentach czy relacjach świadków, więc informacja ta nie jest pewna[34].
Grądy Kruklaneckie
Osadnictwo w okolicy Grądów Kruklaneckich istniało już w czasach prehistorycznych. Na ich obszarze zlokalizowano przed I wojną światową duże cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (II-IV w. n. e.)[35]. W pobliżu znajduje się także domniemane miejsce kultu pogańskich Prusów (Galindów).
Grądy zostały założone w 1612 r., jednakże nie zachował się ich przywilej[36]. Na mapie Józefa Narońskiego miejscowość została odnotowana, jako Nejman i zaznaczona pod sygnaturą „poddany dwór książęcy”[37]. Nazwa ta nieco zniekształcona jest pochodzenia niemieckiego i można ją przetłumaczyć, jako „Nowy Człowiek”. Tak zapewne miejscowa ludność mówiła o nowo przybyłych osadnikach. W XVIII w. pojawia się nazwa Grunden, której polskim odpowiednikiem były Grądy[38]. Grąd to jest nazwa topograficzna. Tak określano miejsce wyniosłe i suche, otoczone mokradłami[39].
Pod koniec XVIII w. Grądy (Grunden) występują, jako majątek chełmiński leżący na obszarze 2 łanów (ok. 33,6 ha)[40]. W połowie XIX w. mieszkało tutaj 87 osób[41]. Mieszkańcy należeli do parafii ewangelickiej w Kruklankach i katolickiej w Lecu (Giżycku). W 1910 r. w Grądach były dwa domy w których żyły 43 osoby (8 Polaków i 35 Niemców). Przed II wojną światową majątek liczył 83 ha. Pod względem administracyjnym Grądy należały do sołectwa Żywki[42]. Po II wojnie światowej do podstawowej nazwy dodany został człon Kruklaneckie. Od tego czasu miejscowość należy do sołectwa Kruklanki.
Etymologia
Pierwsza nazwa Kruklanek pojawiająca się w nadaniu z 15 maja 1545 r. brzmiała Krauglienen i pochodziła od pobliskiego jeziora Kruklin (Krauglin). W dokumentach z XVI w. odnotowujemy także nazwę identyczną z jeziorem – Krauglin oraz Krokbergken w przypadku miejscowego młyna[43]. W tym czasie na mapach Prus odnajdujemy zapis Krukelaniki który również nawiązuje do jeziora Kruklin (Krukulannick See)[44]. W latach 60. XVII w., na mapie arianina Józefa Naronowicza-Narońskiego, pojawia się nazwa Kruklanka[45]. Od XVIII w. do 1945 r. powszechnie używano zapisu Kruglanken. W XIX w. jego polskim odpowiednikiem są Kruklanki[46]. W literaturze turystycznej z początku XX w. wspominana jest także polska nazwa wsi Szumiwoda, która miała podobno pochodzić o dawnego młyna rozebranego w 1842 r.[47] Pojawia się informacja, jakoby pierwsza nazwa miejscowości brzmiała Krähenthal, co miało oznaczać „Krucze Łąki”[48]. Jest to oczywisty błąd, który jednak funkcjonuje głównie w obiegu „internetowym”. Tym bardziej pochodzenie nazwy Kruklanki wymaga rzetelnej analizy.
Podstawą pierwszej nazwy Krauglienen z 1545 r. jest staropruskie i litewskie słowo kriauklys oznaczającego „kruka”[49]. Pojawiający się w 1564 r. zapis młyna w Kruklankach, jako Krokbergken jest prawdopodobnie nieco zdeformowaną hybrydą polsko-niemiecką, którą można wyjaśnić, jako „Kruczą Górę”. Odnotowany kilkanaście lat później zapis wsi Krukelaniki ma już polskie brzmienie, wypierając pierwotną nazwę pruską. Zaświadcza to z pewnością o rozwijającym się w tym czasie polskim osadnictwie. Pełne wyjaśnienie nazwy zawdzięczamy mapie opracowanej przez Józefa Naronowicza-Narońskiego, gdzie jest zapis Kruklanka. O ile podstawowa nazwy „kruk” nawiązująca do ptaka jest oczywista to wyjaśnienia wymaga jeszcze drugi człon -lanka. W XVI i XVII w. tak nazywano tkaninę wełnianą (łac. lana – „wełna”). Lanka to w języku staropolskim także były koszule z długim rękawem czy ciepłe płaszcze[50]. Jak już nam wiadomo w Kruklankach od końca XVI w. do 1842 r. znajdował się folusz napędzany młyńskim kołem, w którym wytwarzano tkaniny i ubrania. Ciepłe koszule i nakrycie wierzchnie tutaj wyrabiane – czyli „Krucze lanki”, były prawdopodobnie przyczynkiem do powstania nazwy Kruklanki.
[1] R. Klimek, Nieznane materiały archiwalne o toporkach kamiennych z okolicy Kruklanek, „Masovia”, 2008, t. 11, s. 199-204.
[2] R. Klimek, Kamienny fallus z Kruklanek, „Masovia”, 2020, t. 17, s. 329-330.
[3] SBM MVF, PM-A 1982/1 (Kruglanken, Kr. Angerburg).
[4] Das Grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, red. W. Ziesemer, Danzig 1921, s. 75.
[5] M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, Olsztyn 1998, s. 165.
[6] W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882, s. 532; G. Białuński, Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Olsztyn 2002, s. 187.
[7] G. Białuński, op. cit., s. 210.
[8] M. Toeppen, op. cit., s. 204-205.
[9] C. Hennenberger, Prussiae das ist des Landes zu Preussen, Königsberg 1576, SBB, sygn. N 9188.
[10] G. Białuński, op. cit., s. 208.
[11] M. Toeppen, op. cit., s. 322.
[12] Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, red. A. Wakar, B. Wilamowski, Olsztyn 1968. s. 128.
[13] J. F. Goldbeck, Vollständige Topographie des Königreichs Preußen. Litthauischen Cammer- Departement, Erster Teil, Königsberg-Leipzig 1785 (Nachdruck Hamburg 1990), s. 76; F. L. Schroetter, Tableau zur Zusammensetzung Karte von Preussen, Section 49, 1796, SBB, sygn. N 1020.
[14] M. Toeppen, op. cit., s. 361.
[15] F. S. Oldenberg, Przyczynki do poznania Mazur. Sprawozdanie dla Centralnego Komitetu do Spraw Misji Wewnętrznej, tłum. M. Szymańska-Jasińska, oprac. G. Jasiński, Warszawa 2000, s. 108, przyp. 247.
[16] M. Toeppen, op. cit., s. 374.
[17] Por. F. L. Schroetter, op. cit.
[18] Polski Słownik Biograficzny, t. 36/2, zeszyt 149, Warszawa – Kraków 1995, s. 219.
[19] Statistisch-topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreußen, Königsberg 1857, s. 324.
[20] Grabowen, nr 69, Maaßtab 1:100.000, 1870.
[21] Mazurzy wobec wiary i kościoła. Ewangelicyzm w relacjach duchownych i nauczycieli w XIX wieku, oprac. G. Jasiński, M. Szymańska-Jasińska, Dąbrówno 2018, s. 75-76.
[22] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 4, Warszawa 1883, s. 726.
[23] M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, Olsztyn 1991, s. 73.
[24] R. Klimek, W. Rużewicz, A. Sulej, Gmina Kruklanki. Historia i przyroda, Olsztyn 2009, s. 57-70.
[25] Ibidem, s. 72-79.
[26] Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, op. cit., s. 130.
[27] Dziękuję Panu dr Tomaszowi Glinieckiemu za powyższe informacje zawarte w raporcie ze zdobycia Kruklanek.
[28] http://www.parafiakruklanki.pl/o%20parafii dostęp: 16 lutego 2025 r.
[29] Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, op. cit., s. 183-188.
[30] Ibidem, s. 174-175.
[31] R. Klimek, W. Rużewicz, A. Sulej, op. cit., s. 49-51.
[32] https://www.wuoz.olsztyn.pl/rejestr-i-ewidencja-zabytkow dostęp: 16.02.2025 r.
[33] W. Rużewicz, Fortyfikacje nowożytne Prus Wschodnich – przewodnik, Łódź 2006, s. 209-217.
[34] R. Klimek, W. Rużewicz, A. Sulej, op. cit., s. 56.
[35] SBM MFV, PM-A nr 1523/1 (Grunden, Kr. Angerburg).
[36] W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech, op. cit., s. 543.
[37] J. Naronowicz-Naronski, Districtus Angerburg, ok. [1660-1676], Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XX, HA, sygn. 61/ F 10310.
[38] W. Kętrzyński, Nazwy miejscowe polskie Prus Zachodnich, Wschodnich i Pomorza wraz z przezwiskami niemieckimi, Lwów 1878, s. 170.
[39] Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych; Pomorze Polskie. Pomorze Zachodnie. Prusy Wschodnie, t. 1 z. 14, pod red. S. Arnold, Warszawa 1936-1939, s. s. 1628.
[40] J. F. Goldbeck, op. cit., s. 48; F. L. Schroetter, op. cit.
[41] Statistisch-topographisches Adreß-Handbuch, op. cit., s. 324.
[42] Słownik geograficzny Państwa Polskiego, op. cit., 1628-1629.
[43] G. Białuński, op. cit., s. 187 i 208.
[44] C. Hennenberger, Prussiae, das ist des Landes zu Preussen, welches das herrichste Theil ist Sarmathiae Europae eigentliche und warhafftige Beschreibung, Königsberg 1629; A. Ortelius, Prussiae Regionis Sarmatiae Europeae Nobiliss. Vera et Nova Descriptio, [w:] Theatrum Orbis Terrarum, Antwerpia 1584.
[45] J. Naronowicz-Naroński, op. cit.
[46] W. Kętrzyński, Nazwy miejscowe polskie, op. cit., s. 171.
[47] M. Orłowicz, op. cit., s. 73.
[48] A. Zweck, Mazury w ujęciu krajoznawczym i etnograficznym, oprac. R. W. Pawlicki, tłum. L. Lewandowska, Dąbrówno 2024, s. 267.
[49] G. Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin-Leipzig 1922, s. 73; S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 172; M. Biolik, Hydronimia dorzecza Pregoły z terenu Polski, Olsztyn 1987, s. 117..
[50] M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1994, s. 590; A. Brŭckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, s. 290.
Sołtys: Barbara Grażewicz
Liczba odwiedzin: 87621
